Thao túng chứng khoán: Từ những vụ rúng động thế giới đến câu chuyện Việt Nam

Thao túng thị trường chứng khoán (Stock market manipulation) hay SMM thực chất là hành vi đánh lừa nhà đầu tư bằng cách kiểm soát hoặc tác động giả đến giá chứng khoán, công bố sai sự thật, thao túng giá nhằm đánh lừa các nhà đầu tư khác. Để hạn chế thao túng thị trường chứng khoán, cần tăng cường giáo dục tài chính, giúp mọi người cần hiểu các quy tắc giao dịch, không tiếp tay cho các hành vi trục lợi.

Thao túng thị trường chứng khoán trên góc độ tiền tệ và luật pháp

Theo trang tin trực tuyến Mỹ Thebalance, thao túng thị trường nói chung và thao túng thị trường chứng khoán nói riêng là hành vi đánh lừa nhà đầu tư bằng cách kiểm soát hoặc tác động giả tạo đến giá chứng khoán. Hành vi này cũng có thể liên quan đến các tuyên bố sai sự thật làm ảnh hưởng đến giá cổ phiếu nhằm đánh lừa các nhà đầu tư khác. Sử dụng phương tiện truyền thông xã hội, tiếp thị qua điện thoại, giao dịch tốc độ cao và các chiến thuật khác để cố ý thúc đẩy giá cổ phiếu tăng hoặc giảm đáng kể. Những kẻ thao túng sau đó thu lợi từ sự chuyển động của giá cả. Các nhà đầu tư không nghi ngờ đã bị thu hút để lại thua lỗ hoặc cổ phiếu vô giá trị.

Đạo luật Giao dịch Chứng khoán Hoa Kỳ định nghĩa, thao túng thị trường là “các giao dịch tạo ra một mức giá giả tạo hoặc duy trì một mức giá nhân tạo cho một chứng khoán có thể giao dịch”.

Hiểu đơn giản hơn, thao túng thị trường là một nỗ lực có chủ đích nhằm lừa dối và lừa gạt các nhà đầu tư bằng cách tác động giả tạo đến cung hoặc cầu đối với một chứng khoán và khiến giá của nó tăng hoặc giảm. Những người sắp xếp các biến động giá nhân tạo sau đó thu lợi từ chúng với chi phí của các nhà đầu tư khác.

Tại Việt Nam, Nghị định 156/2020/NĐ-CP định nghĩa, thao túng thị trường chứng khoán là việc thực hiện hành vi bị nghiêm cấm trong hoạt động về chứng khoán và thị trường chứng khoán, gồm một, một số hoặc tất cả các hành vi như sử dụng một hoặc nhiều tài khoản giao dịch của mình hoặc của người khác hoặc thông đồng liên tục mua, bán chứng khoán nhằm tạo ra cung, cầu giả tạo. Hai, đặt lệnh mua và bán cùng loại chứng khoán trong cùng ngày giao dịch hoặc thông đồng với nhau giao dịch mua, bán chứng khoán mà không dẫn đến chuyển nhượng thực sự quyền sở hữu hoặc quyền sở hữu chỉ luân chuyển giữa các thành viên trong nhóm nhằm tạo giá chứng khoán, cung cầu giả tạo.

Ba, liên tục mua hoặc bán chứng khoán với khối lượng chi phối vào thời điểm mở cửa hoặc đóng cửa thị trường nhằm tạo ra mức giá đóng cửa hoặc giá mở cửa mới cho loại chứng khoán đó trên thị trường. Bốn, giao dịch chứng khoán bằng hình thức cấu kết, lôi kéo người khác liên tục đặt lệnh mua, bán chứng khoán gây ảnh hưởng lớn đến cung cầu và giá chứng khoán, thao túng giá chứng khoán. Năm, đưa ra ý kiến một cách trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua phương tiện thông tin đại chúng về một loại chứng khoán, về tổ chức phát hành chứng khoán nhằm tạo ảnh hưởng đến giá của loại chứng khoán đó sau khi đã thực hiện giao dịch và nắm giữ vị thế đối với loại chứng khoán đó. Sáu, sử dụng các phương thức hoặc thực hiện các hành vi giao dịch khác hoặc kết hợp tung tin đồn sai sự thật, cung cấp thông tin sai lệch ra công chúng để tạo cung cầu giả tạo, thao túng giá chứng khoán.

Từ những vụ rúng động thế giới đến câu chuyện Việt Nam…

Một trong những vụ thao túng thị trường chứng khoán rúng động thế giới vừa được trang tin trực tuyến Newsroom.unsw.edu.au của Australia đề cập là vụ bán non cổ phiếu GameStop. Đầu tư theo kiểu bán khống có thể gặp phải rủi ro bán non (short squeeze), xảy ra khi cổ phiếu bán khống tăng giá, có thể do đột ngột xuất hiện một tin tức có lợi cho công ty đó. Các nhà đầu tư bán khống sẽ bị buộc phải mua lại số cổ phiếu đã bán nhằm làm giảm tối thiểu khoản lỗ. Việc mua lại cổ phiếu để bù vị thế bán càng làm tăng giá của cổ phiếu, khiến cho thêm nhiều nhà đầu tư bán khống khác phải tiếp tục mua lại cổ phiếu. Kết cục là lượng mua cổ phiếu tăng liên tục và giá cổ phiếu còn nhảy vọt hơn nữa.

Vụ thao túng này có thể tóm tắt như sau: Vào ngày 22/1/2021, khoảng 140% cổ phiếu đang được lưu hành của GameStop Corp., Mỹ (GME) đã bị bán khống, chủ yếu bởi quỹ đầu tư Melvin Capital, có nghĩa là số cổ phiếu bị bán khống được cho mượn lại và bán khống một lần nữa. Các nhà quan sát thị trường tại cộng đồng r/WallStreetBets cho rằng công ty đang bị định giá quá thấp và với lượng cổ phiếu bị bán khống lớn như vậy, họ có thể kích hoạt một đợt bán non bằng cách đưa giá cổ phiếu lên mức các nhà đầu tư bán khống phải bỏ cuộc và bán lại với khoản lỗ lớn.

Vào thời điểm nói trên, một đợt bán non cổ phiếu GameStop cùng các chứng khoán khác diễn ra trên nhiều sàn giao dịch chứng khoán đã gây ra hậu quả tài chính nghiêm trọng cho một số quỹ phòng hộ. Đợt bán non khiến giá cổ phiếu GameStop, một nhà bán lẻ trò chơi điện tử, tăng gần 190 lần so với mức thấp kỷ lục trước đó, với mức giá cao nhất đạt 500 USD một cổ phiếu vào ngày 28/1/ 2021, khiến các nhà đầu tư bán khống bị lỗ nặng. Khoảng 140% cổ phần GameStop đã bị bán khống và áp lực mua lại của các nhà đầu tư chỉ khiến giá cổ phiếu càng ngày càng tăng. Đợt bán non này ban đầu được khởi xướng từ các thành viên của cộng đồng r/wallstreetbets trên Reddit thông qua các ứng dụng giao dịch không hoa hồng như Robinhood và Webull.

Hậu quả vào ngày 28/1, nhiều sàn môi giới, trong đó có Robinhood, tạm dừng việc mua cổ phiếu GameStop và một số chứng khoán khác, khiến công ty nhận phải nhiều chỉ trích và cáo buộc thao túng thị trường từ các chính khách và doanh nhân, trong đó có Thượng nghị sĩ Ted Cruz, Nghị sĩ Alexandria Ocasio-Cortez, Donald Trump Jr. và Elon Musk, CEO của Tesla. Nhiều vụ kiện tập thể cũng được đưa ra tại các Tòa án Quận ở New York và Illinois. Nhiều cổ phiếu bị bán tháo khác cũng tăng giá. Phản ứng trước việc các sàn môi giới ngừng cho phép mua cổ phiếu GameStop và các cổ phiếu khác, tổng giá trị vốn hóa thị trường của nhiều đồng tiền ảo cũng tăng.

Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Hoa Kỳ (SEC) đã cảnh báo các nhà đầu tư về giao dịch ngắn hạn dựa trên phương tiện truyền thông xã hội và bảng tin trực tuyến, đồng thời cam kết bảo vệ các nhà đầu tư bán lẻ khỏi “hoạt động giao dịch lạm dụng hoặc thao túng”. Vào tháng 2, Công ty luật Hagens Berman đã thông báo một vụ kiện tập thể chống lại một trong những kẻ chủ mưu chính trên trang Reddit, với cáo buộc thao túng giá.

Tại Việt Nam, ngày 29/3/2022, Cơ quan cảnh sát điều tra đã quyết định khởi tố, bắt giam Chủ tịch HĐQT Tập đoàn FLC Trịnh Văn Quyết về tội danh thao túng chứng khoán. Ngày 4/4/2022, em gái ruột của Trịnh Văn Quyết là Trịnh Thị Minh Huế cũng bị khởi tố và bắt tạm giam 4 tháng, để điều tra hành vi giúp sức cho Chủ tịch Tập đoàn FLC Trịnh Văn Quyết thao túng chứng khoán.

Mặc dù giá cổ phiếu FLC chưa có biến động lớn, nhưng với quy mô là tập đoàn kinh doanh đa ngành có hàng loạt công ty con, hậu quả của việc thao túng cổ phiếu FLC ảnh hưởng nghiêm trọng đến niềm tin, tài sản của hàng triệu nhà đầu tư chứng khoán, đồng thời ảnh hưởng đến hàng loạt chủ nợ, bạn hàng, đối tác và hàng vạn người lao động. Vụ việc đang được các cơ quan chức năng mở rộng điều tra, nhưng nhiều ý kiến cho rằng, đây là vụ thao túng giá có tầm ảnh hưởng rộng nhất và gây rúng động lớn nhất trên TTCK Việt Nam trong 22 năm hoạt động đến nay.

Vì sao thao túng thị trường chứng khoán lại bị cấm?

Cổ phiếu của GameStop đã tăng giá hơn 1.500%, điều này không đi kèm với bất kỳ thay đổi nào trong triển vọng của công ty cho sự tăng trưởng. Nhưng, nó lại đi đôi với một loạt các hoạt động quảng bá vô thưởng vô phạt. Một số cho rằng, giao dịch của GameStop chỉ để gây tiếng vang Phố Wall, nhưng làm như vậy, họ đang ngầm thừa nhận hành vi phạm pháp. Từ trường hợp GameStop, một số nhà giao dịch đã khẳng định một cách trơ trẽn rằng họ không quan tâm đến những vấn đề như trên mà “Tôi ghét các tỷ phú nên làm vậy”. Sự cố ý không biết luật này là có vấn đề, do vậy mọi người cần hiểu xem vì sao thao túng thị trường chứng khoán lại nó bị cấm.

1. Giao dịch lôi kéo và bất hợp pháp là gì?

Trong bối cảnh này, chúng ta có hai loại hành vi thao túng: thao túng thông qua giao dịch và thao túng thông qua báo cáo sai sự thật. Giao dịch lôi kéo liên quan đến việc giao dịch cổ phiếu của một công ty chỉ để tạo ra một mức giá giả tạo hoặc để tạo ra sự xuất hiện của khối lượng. Mua cổ phiếu chỉ để di chuyển giá là bất hợp pháp. Bán khống cổ phiếu để di chuyển giá là bất hợp pháp. Đây là trường hợp xảy ra ở nhiều quốc gia, và vi phạm luật theo quy định Mục 9 (a) (2) Đạo luật Giao dịch Chứng khoán Hoa Kỳ năm 1934 và Mục 1041A của Đạo luật Doanh nghiệp Australia năm 2001.

Thao túng thị trường bất hợp pháp có thể bao gồm nhiều hành động. Như mua cổ phiếu để ép giá nhằm kích hoạt một “đợt khống chế”, theo đó những người bán khống phải thoát khỏi vị thế của họ do thị trường đi ngược lại với họ. Điều này bao gồm việc mua cổ phiếu chỉ để nhắm mục tiêu đến các nhà giao dịch khác. Nó cũng có thể bao gồm các kế hoạch bơm và bán phá giá, theo đó cổ phiếu được bán cho các nhà đầu tư không chuyên, thường có thông tin sai lệch và khó hiểu, do đó làm tăng giá, do đó mọi người có thể bán cổ phiếu sau khi chúng tăng giá.

Một ví dụ nguyên mẫu là một giám đốc điều hành (CEO) tư lợi trong một công ty giao dịch mỏng với giả thiết tiền thưởng của CEO gắn liền với giá cổ phiếu. CEO sau đó mua một lượng lớn cổ phiếu, ép giá. Giao dịch lôi kéo này sẽ là bất hợp pháp. Sẽ không có gì khác biệt nếu động cơ là tấn công Wall Street hoặc các quỹ đầu cơ. Loại hành vi này rất khó chứng minh. Việc chọn lọc các giao dịch chân chính từ những giao dịch thao túng có thể khó khăn. Đặc biệt xảy ra khi có một tập hợp các giao dịch nhỏ thay vì một giao dịch lớn, và nơi cổ phiếu đủ thanh khoản để không có giao dịch nào di chuyển giá cả. Một cá nhân chỉ thêm một giao dịch nhỏ, không làm thay đổi giá, sẽ khó có thể thao túng thị trường, trừ khi họ hành động cùng với những người khác.

2. Tuyên bố lôi kéo và bất hợp pháp là gì?

Tuyên bố có tính chất thao túng phát sinh khi người đó đưa ra một tuyên bố sai hoặc gây hiểu lầm, tác động đến giá thị trường (hoặc khiến một người giao dịch), nơi mà người đó hoặc biết, lẽ ra phải biết, hoặc thiếu thận trọng về việc liệu tuyên bố đó có sai hay không. Phần trên diễn giải các quy tắc nêu trong Mục 1041E của Đạo luật Công ty và Quy tắc 10b-5 của SEC Hoa Kỳ. Những tuyên bố như vậy là bất hợp pháp cho dù chúng đến từ công ty đã “ làm thịt người trong cuộc” hoặc đến từ các nhà đầu tư không chuyên nghiệp.

Các cơ quan quản lý phải chứng minh một số vấn đề nếu họ cáo buộc một người đã đưa ra những tuyên bố sai lệch hoặc gây hiểu lầm như vậy. Điều này gồm việc chứng minh, rằng tuyên bố đó là sai và họ biết nó là sai (hoặc, nếu có liên quan đến quyền tài phán, đã cố tình mù quáng hoặc thiếu thận trọng đối với sự thật của nó). Các cơ quan quản lý – hoặc đương sự – cũng phải chứng minh rằng tuyên bố đã gây ra sự thay đổi giá hoặc giao dịch liên quan. Điều này nói chung là dễ và được giả định là đúng như vậy nếu tuyên bố đó là của một người đáng tin cậy. Tuy nhiên, sẽ khó hơn với các bài đăng trên mạng xã hội. Trong trường hợp GameStop nói trên dạng thao túng bằng cách này, xuất hiện một người tuyên bố sai về các nguyên tắc cơ bản của GameStop.

3. Thao túng thị trường có thể cấm được không?

Có những lý do để cấm thao túng thị trường, những giải pháp tiêu biểu dưới đây được xem là có hiệu quả.

Công bằng với nạn nhân:

Vốn dĩ không công bằng với người bị thao túng. Đây là trường hợp cho dù nó có phải là một quỹ đầu cơ hay không. Quỹ đầu cơ đó vẫn được tài trợ bởi số tiền khó kiếm được của mọi người nên phát sinh tâm lý “ăn của người giàu” vừa ngụy biện lại có vẻ dễ chấp nhận. Mặc dù mọi người có thể cảm thấy được biện minh về mặt đạo đức, nhưng họ không thể biện minh với pháp luật. Nó thậm chí còn nghiêm trọng hơn khi nạn nhân là một nhà đầu tư bán lẻ. Nếu hành vi “tăng giá” ép giá tăng, thì các nhà đầu tư bán lẻ bị cuốn theo sự phấn khích cuối cùng sẽ thua khi giá giảm dần về phía thực tế. Đám đông “ăn của người giàu” dường như coi những nạn nhân như vậy chỉ là thiệt hại tài sản thế chấp.

Niềm tin vào thị trường

Một thị trường hiệu quả trong đó mọi người tin tưởng rằng họ sẽ không bị lừa dối là điều cần thiết. Đây là một hệ quả của điểm vừa cập nhật ở trên. Mọi người sẽ né tránh thị trường tài chính nếu họ tin rằng sẽ bị lừa gạt. Đây là trường hợp ngay cả khi những người thực hiện hành vi gian lận là “những người muốn trở thành những người đấu tranh cho tự do”. Cuối cùng, việc giảm bớt sự tham gia sẽ khiến mọi người khó sử dụng thị trường như một kho lưu trữ giá trị hoặc các tập đoàn sử dụng thị trường để huy động vốn.

Lý do phân bổ vốn

Giá đúng là điều cần thiết cho việc phân bổ vốn. Nếu giá không chính xác, thì các công ty được định giá quá cao sẽ thấy hấp dẫn khi phát hành cổ phiếu ở mức giá cao ngất ngưởng. Tuy nhiên, các công ty định giá thấp sẽ đơn giản là né tránh thị trường. Do đó, ngay cả khi hai công ty như vậy có cùng giá trị nội tại, một công ty sẽ bị mua ngoài thị trường, còn công ty kia sẽ huy động vốn với giá quá cao. Các nhà đầu tư trong công ty đầu tiên có thể thua cuộc khi phát hiện ra rằng triển vọng của công ty không tốt như đã được thổi phồng. Tuy nhiên, cuối cùng tất cả mọi người đều thua lỗ vì vốn không được phân bổ chính xác, do đó cản trở sự tăng trưởng tổng thể của doanh nghiệp.

Hàm ý đối với các tài sản khác

Theo công trình nổi tiếng của Robert Merton, người đoạt giải Nobel thì giá đúng sẽ có những tác động mang tính hiệu ứng đôminô. Giá cổ phiếu cuối cùng ảnh hưởng đến giá của các công cụ phái sinh khác, chẳng hạn như quyền chọn (nghĩa là quyền mua và quyền mua). Các dẫn xuất này và đặc điểm của chúng, thường được sử dụng trong các vấn đề cơ bản khác như dự đoán phá sản, ngược lại, nếu giá không chính xác, các hàm ý khác phản ánh không chính xác. Điều này ảnh hưởng đến nền kinh tế chung hơn vì nó tác động đến hoạt động cho vay. Đổi lại, nó lại có tác động đến tăng trưởng kinh tế tổng thể.

Mọi người nên làm gì trước nạn thao túng thị trường chứng khoán?

Phải nói ngay rằng, có nhiều người không hiểu các quy tắc giao dịch. Một số cố tình không biết, đơn giản hơn là không nhận thức được. Giải pháp duy nhất là tăng cường giáo dục tài chính. Điều này có thể bao gồm giáo dục trung học hoặc giáo dục đại học bắt buộc từ các chuyên gia tài chính có trình độ.

Các công ty môi giới cũng phải đóng vai trò dập tắt sự thao túng, như có thể liên quan đến việc tạm dừng giao dịch khi phát hiện hoạt động giao dịch đáng ngờ. Điều này có thể là trên toàn thị trường hoặc dành riêng cho từng cá nhân nếu rõ ràng rằng, cá nhân đó đang giao dịch theo những cách bị cấm nói trên. Tuy nhiên, nó cũng phải liên quan đến việc các nhà giao dịch ít nhất phải thực hiện một khóa học ngắn hạn về thao túng thị trường, để các nhà giao dịch phải thừa nhận, công nhận và đồng ý tuân theo các quy tắc thị trường. Nếu sự thao túng thị trường diễn ra tràn lan, tất cả chúng ta đều thua cuộc. Những kẻ thao túng thị trường không phải là những người đấu tranh cho tự do, không phải là những nhà cách mạng vị tha mà là vì túi tiền của họ hay nhóm lợi ích riêng mà họ đại điện./.

Khắc Nam

Theo BCNN -3/2022